МОБИЛНОСТ МАКЕДОНИЈА

Годишното одбележување на 3-ти Декември, Меѓународниот ден на лицата со инвалидност започна во 1992 година, со резолуција број 47/3 на Генералното собрание на Обединетите нации. Одбележувањето на денот има за цел да го промовира разбирањето за проблемите на лицата со инвалидност и да мобилизира поддршка за достоинството, правата и благосостојбата на овие лица. Исто така, со активностите во рамките на одбележувањето, националните инвалидски организации се обидуваат да ја зголемат свеста за придобивките што произлегуваат од интеграцијата на лицата со инвалидност во секој аспект на политичкиот, социјалниот, економскиот и културниот живот.

Темата на одбележувањето на денот во рамките на ООН за 2019 е: „Промовирање на учество на лицата со инвалидност и нивно лидерство: преземање на акции поврзани со  Агендата за оддржлив развој 2030 “. Темата се фокусира на оспособување на лицата со инвалидност за инклузивен, правичен и одржлив развој, како што е предвидено во Агендата за одржлив развој 2030 година, со која се гарантира дека „никој нема да го остави зад себе“ и која го признава инвалидитетот како меѓусебен проблем, што треба да се разгледа во спроведување на нејзините 17 цели за одржлив развој.

Националниот Совет на инвалидските организации на Македонија и неговите членки континуирано се залагаат за соодветна имплементација на одредбите од Конвенцијата на Обединети нации за правата на лицата со инвалидност, за чија огромна важност сметам дека сите сме свесни. На 20-та Сесија на Комитетот на Обединетите нации за правата на лицата со инвалидност одржана во септември 2018 година, Република Северна Македонија доби можност да ги презентира состојбите во однос на правата на лицата со инвалидност и од страна на Комитетот на ОН доби голем број препораки за унапредување на состојбите. Во продолжение ќе се осврнам на неколку приоритетни области за делување, согласно препораките од  Комитетот на ОН за правата на лица со инвалидност и искажаните потреби на членовите на националните асоцијации на лица со интелектуална попреченост, телесна инвалидност, слепи и глуви лица.

Без оглед на видот и степенот на оштетувањата, за сите деца со пречки во развојот и лица со инвалидност, заедничка потреба се правата на квалитетно инклузивно образование на сите нивоа, пристапноста, соодветениот животен стандард и подобра социјална заштита, вработувањето, пристапната и достапна здравствена заштита, социјалните услуги за поддршка во заедницата, како и намалувањето на предрасудите и подигнувањето на нивото на јавната свест за правата и потребите на сите лица со инвалидност.

Ќе започнам со недискриминација и подигнување на нивото на јавната свест. Отсуствуваат континуирани акции за информирање на јавноста за правата и потребите на лицата со инвалидност, како на национално така и на локално ниво, но повеќе за ова ќе говорат моите колеги во вториот дел на денешниот настан. Иако постои одреден напредок во намалувањето на предрасудите, за жал, мора да кажеме дека сеуште постои висок степен на предрасуди. Од овие причини, препорачуваме спроведување на позитивни кампањи за прикажување на лицата со инвалидност како еднакви граѓани во општеството, како и целосна имплементација на анти-дискриминациската легислатива.

Во делот на образованието, очигледно е дека сè уште постои сегрегација на учениците со попреченост и сè уште постојат сегрегирани образовни средини и начини на работа во градинките и училиштата, особено за учениците со интелектуална попреченост. Го поздравуваме донесувањето на новиот закон за основно образование кој јасно промовира инклузивно образование, а одбивањето на разумно прилагодување се препознава како форма на дискриминација по основ на попреченост. Пред нас останува потешкиот дел од работата: да се обезбеди соодветна поддршка и ресурси во преминот кон инклузивно образование, да се пружи квалификувана обука за наставниците и помошниот персонал за да се поттикне инклузијата, да се обезбеди универзална пристапност до образовните процес со надминување на архитектонските бариери, пречките во комуникацијата, и обезбедување на квалитетни образовни асистенти. Потребни се поголем број на толкувачи на знаковен јазик во образованието, како и соодветна доедукација на толкувачите за да бидат подготвени да работат со глуви деца.

Архитектонските бариери и овозможувањето на пристапноста претставуваат сериозен и суштински проблем за потполна инклузија особено на лицата со телесен инвалидтет и на слепите лица. Бариерите во непосредното опкружување ги спречуват овие лица самостојно да се движат и да ги извршуваат нивните секојдневни потреби. Непристапноста на објектите во кои се изведува настава во основно, средно и високо образование ги оневозможува лицата со инвалидност да се едуцираат, да се стекнат со знаења и вештини конкурентни на пазарот на трудот, а со самото тоа подоцна го оневозможуваат нивното право на вработување и овозможување на егзистенција за себе и своите семејства. Спуштените рабници на тротоарите, рампи за премостување на висински разлики, адаптирани тоалети и обележани паркинг места за паркирање на возила на лицата со инвалидност, поставување на тактилни патеки на тротоарите за движење на слепите лица, поставување на звучни семафори во локалните самоуправи низ целата држава и почитување на други елементи на пристапност, ќе овозможат пристапност во сите стамбено деловни објекти, независно движење и целосна социјална инклузија на лицата со инвалидност, истите би се охрабриле да излезат од своите домови и самостојно да се вклучат во општествениот живот. Во постапка е донесување на нов Закон за градење. Апелираме до Министерството за транспорт и врски и до Владата на РСМ да посветат поголемо внимание на одредбите во законот кои се однесуваат на овозможување на пристап до и во објектите од стамбено деловна намена, како и на непосредното опкружување. На тоа ги обврзува Конвенцијата на ООН за правата на лицата со иналидност, препораките од Комитетот за правата на лицата со инвалидност при ООН, меѓутоа и определбата на Владата на РСМ која преку свои претставници во повеќе наврати истакна дека ќе гради современо, демократско и еднакво општество за сите, дека ќе ги вклучи граѓаните со инвалидност во општествените процеси, ќе им овозможи активно да учествуваат во општествениот развој, и дека е подготвена со посебни владини мерки да ја подобри инклузијата на лицата со инвалидност во општеството и да го подобри  квалитетот на нивниот живот.

Со новиот Закон за социјална заштита, воведени се неколку позитивни решенија во согласно со Конвенцијата на ОН за правата на лица со попреченост, од кои најбитно е воведувањето на услуги за поддршка во домот - лична асистенција и помош и нега во домот, привремен престој во кризни ситуации, одмена на семејна грижа, куќа на пола пат, признавање на роднинското згрижување како услуга. Увидуваме дека деинституционализацијата и развојот на сервисни служби во заедницата се висок приоритет на актуелната влада. Национална стратегија за деинституционализација 2018-2027 ги формулира приоритетите во амбициозен акционен план, но постои голема загриженост за имплементацијата на преодот, од институционална грижа, во грижа во заедницата, особено во полето на сервисните служби за поддршка кои би овозможиле самостојно живеење на лицата со попреченост.  Затоа, државата треба да обезбеди  соодветни човечки, финансиски и технички ресурси за целосна имплементација на деинституционализацијата, особено за имплементација на транзицијата кон услови за независно живеење, да додели доволно ресурси да се обезбеди персонална асистенција и да осигура дека услугите во заедницата се достапни, пристапни, приспособени и квалитетни, со цел да овозможи лицата со инвалидност да го практикуваат своето право да живеат независно и да бидат вклучени во заедницата. Свесни сме дека ова е тежок и долгогодишен процес, но уште повеќе сме свесни дека е потребна цврста заложба од државата за да се избегнат можните ризици. 

Еднаквото признавање пред законот е една од најважните области во која треба серизона акција од страна на државата. Засега, законската рамка со која се регулира деловната способност на лицата со инвалидност го одзема или ограничува правниот капацитет на лицата со инвалидност. Постоечкиот систем на старателство резултира со рестрикции во носењето на одлуки и правото на избор од страна на самите лица со инвалидност. Затоа е потребно укинување на сите дискриминаторни одредби кои дозволуваат одземање на деловната способност врз основа на инвалидност и развивање на механизми за поддршка при носење одлуки кои ги почитуваат автономијата и волјата на засегнатото лице.

Ортопедските помагала на голем број на лица со инвалидност им се единствена можност за вертикализација и независно движење. Потребно е да се воведат пософистицирани и со подобар квалитет ортопедски помагала на Листата на ортопедски помагала, како и да се зголемат референтните цени за нивната набавка. Ова се прашања од особен интерес за лицата со телесен инвалидитет, и за нивно одобрување и впишување во легислативата, Мобилност Македонија веќе 3 години, помалку или повеќе успешно, преговара со претставници од ФЗОМ. Минатиот месец постигнат е напредок во протетиката, особено за корисници со надколена ампутација преку воведување на хидраулични и пневматски повеќеосовински коленски зглобови и динамички карбонски стопала за изработка на надколени протези, како и воведување на можност за набавка на Си-лег електронски протези за одреден број на корисници кои ги задоволуваат критериумите. Меѓутоа нашето основно барање за воведување на стандардно лесни инвалидски колички со тежина до 17кг за сите трајни корисници кои можат да се движат исклучиво со користење на инвалидски колички, како и активни колички со тежина до 12кг за оние лица кои ќе ги исполнат посебните критериуми, за жал и понатаму останува без решение. Ова е неприфатливо одложување на остварување на право на стандардно лесни и активни инвалидски колички веќе трета година, неразбирливо за нашите членови, а единствено образложение на ФЗОМ е недостаток на средства и потреба од зголемување на буџетот за ова намена. Затоа апелираме до Владата на РСМ да интервенира во оваа насока, да го зголеми буџетот на ФЗОМ за дистрибуција на инвалидски колички и конечно ова право да заживее од 01.01.2020 година, како што и многупати ни беше ветено од страна на претставниците на ФЗОМ. 

            Глувите лица во нашето општество живеат во нивниот свет на тишината. Тие сметаат дека начинот на кој што тие комуницираат меѓусебе, како и со другите лица во општеството, значењето и улогата на македонскиот знаковен јазик во општеството се од големо значење за да се промовира учеството на глувите лицата во општество. Во нашата држава во 2009 година е донесен Закон за употреба на македонски знаковен јазик, но оттогаш па до ден денес одреден дел од глувите лица се соочуваат со проблеми во комуникацијата поради необезбедување на толкувач на знаковен јазик. Согласно законот, Националниот сојуз на глуви и наглуви лица активно спроведува обуки на македонски знаковен јазик, доделува Сертификати на толкувачи, но и обезбедува толкувачи на знаковен јазик за потребите на глувите лица по доставување на барања од самите лица, согласно буџетот и средствата кои што се на располагање. НСГНРСМ од почетокот на оваа година заедно со МТСП отвори и „Кол центар“ преку кој се олеснува комуникацијата на глувите лица преку користење на мобилни видео апликации за чија намена достапни се двајца толкувачи секој работен ден од 08:00 до 18:00 часот.

И секако, на самиот крај на моето обраќање ќе ги презентирам приоритетните барања на здружените членки на НСИОМ со кои сметаме дека ќе се овозможи поголема заштита и унапредуавње на компензационите права на лицата со инвалидност меѓу кои:

-правото на повисок надоместок за помош и нега од друго лице,

-правото на надоместок до вработување на невработеното оспособено и рехабилитирано лице со инвалидност,

-правото на поквалитетни ортопедски и други помагала

-изградба на Дом за стари и изнемоштени слепи лица

-школување на кадри перипатолози- инструктори за слободно и самостојно движење на слепите лица.

-Предлог-закон за самостојно движење на слепи лица со куче-водич кој покрај белиот стап би овозможил, полеснето движење на слепите лица.

употреба на Брајовото писмо на сите лекарства, при склучување на договори со физички и правни лица, банки, осигурителни друштва,брокерски друштва, телекомуникациски оператори и слично.

-воведување на право на личниот потпис т.н. електронски потпис за слепите лица.

-Стандардизација на македонскиот знаковен јазик.

-Зголемување на надоместокот за глувост кој во моментот е на најниско ниво во државата и други барања кои во интерес на времето нема да ги набројуваме.

НСИОМ и здружените членки преку континуираното делување се обидува да даде сопствен придонес за градење на општество без  бариери за лицата со инвалидност. Овие барања претставуваат компензаторнии права како основа за еднакви можности со другите. Овозможувањето на овие барања претставува цивилизациска придобивка на модерниот и развиениот свет, впишани се во бројни меѓународни документи, а пред се во Конвенцијата на ООН за правата на лицата со инвалидност.

Лицата со инвалидност и нивните организации мора да бидат вклучени во мониторинг на имплементација на Конвенција на Обединети Нации за права на лица со инвалидност, независно тело во рамки на канцеларијата на Народниот Правобранител со сите потребни  ресурси со цел ефективно да ја постигне својата улога, а во согласност со посочената конвенција и познатото мото “Ништо за нас -без нас“.